Disclaimer
Les 5: Muziek van vrienden
Download hier de PDF
van de digitale presentatie
De kamermuziek heeft om meerdere redenen een persoonlijke sfeer: de uitvoeringsgelegenheden zijn vaak kleiner, de uitvoerenden zijn zichtbaar. Maar ook de componist drukte vaak heel persoonlijke gevoelens uit in de werken voor kleine bezettingen, en met name strijkkwartetten waren in die zin 'pet-projects'; niet voor het publiek maar meer voor de componist zelf gecomponeerd, of opgedragen aan een dierbare.
Beluisterde en toegevoegde fragmenten
Voorbeelden van kamermuziek bezettingen
Hieronder is een negental kamermuziekwerken te beluisteren. In steeds andere bezettingen, soms heel avontuurlijk, zijn de mogelijkheden van combinaties te horen, in verschillende stijlen.
Het ontstaan: de 'triosonate'
We weten zeker dat de 'triosonates' uit de barokperiode aan de basis staan van het strijkkwartet. 'Trio' heeft betrekking op het aantal 'partijen' dat deze werken doorgaans heeft. Dat staat niet noodzakelijkerwijs gelijk aan het aantal instrumenten dat bij een uitvoering wordt gebruikt: de baspartij kan bijvoorbeeld door een cello en ook het klavecimbel worden gespeeld. Er zijn twee subgenres: de 'sonata da camera' (kamersonate) en de 'sonata da chiesa' (kerksonate). In deze triosonates worden afwisselend viool, trompet, theorbe, luit, gitaar, klavecimbel en orgel gebruikt.
Haydn: vader van het strijkkwartet
Joseph Haydn (1732 - 1809) valt de eer ten deel de 'vader' van het strijkkwartet genoemd te worden, net zoals hij ook al vader van de symfonie is. Waar of niet, hij heeft met zijn omvangrijk oeuvre voor deze formatie, 68 in totaal, een belangrijke bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van dit genre. De eerste componeerde hij in 1762, de laatste in 1803. In die tijd groeide het strijkkwartet van een vroeg-classicistische galante compositie met een duidelijke hoofdrol voor de eerste viool, naar een complexe compositie waarin alle partijen in hoge mate gelijkwaardig zijn. Het strijkkwartet was voor veel componisten een proeve van meesterschap, en bovendien een werk waarin niet zelden de meest persoonlijke gevoelens werden vertolkt. Na Haydn en Mozart waren het componisten als Beethoven, Schubert, Dvořák, Bártok, Villa-Lobos en Sjostakovitsj die stilistische en persoonlijke verfijning wisten te bewerkstelligen.
De kinderen van Mozart
Zoals Mozart zelf bloemrijk beschreef in de opdracht aan Haydn die deze zes strijkkwartetten begeleidde: "Een vader die besloten heeft zijn kinderen de wijde wereld in te sturen vertrouwt ze het liefst toe aan de bescherming en begeleiding van een hogelijk geëerd man, eens te meer als die man door groot geluk zijn beste vriend is." Hij schreef deze woorden op 1 september 1785, maar voor deze set strijkkwartetten heeft hij 3 jaar de tijd genomen, wat voor Mozart uiterst ongewoon is. Het zegt iets over de aandacht die hij aan dit 'vrijetijdsproject' besteedde, zonder de commerciële druk die op bijna al zijn andere werken wel degelijk rustte. Geïnspireerd door eenzelfde serie strijkkwartetten (opus 33) van Haydn, componeerde Mozart een nieuwe mijlpaal in het genre.
Hier worden de zes 'Haydn-kwartetten' uitgevoerd door het Hagen Quartet, in het Mozarteum in Salzburg, 1998.
![Wolfgang Amadeus Mozart - String Quartet No. 14, K. 387 [With score]](https://i.ytimg.com/vi/A3bAiTtM2Pc/maxresdefault.jpg)
![Wolfgang Amadeus Mozart - String Quartet No. 15, K. 421 [With score]](https://i.ytimg.com/vi/yIli9mrMFSo/maxresdefault.jpg)
![Wolfgang Amadeus Mozart - String Quartet No. 16, K. 428 [With score]](https://i.ytimg.com/vi/bkNWCx-2AbU/maxresdefault.jpg)
![Wolfgang Amadeus Mozart - String Quartet No. 17 "The Hunt", K. 458 [With score]](https://i.ytimg.com/vi/LH2_0q5UnLw/maxresdefault.jpg)
![Wolfgang Amadeus Mozart - String Quartet No. 18, K. 464 [With score]](https://i.ytimg.com/vi/QM4ypK3SZHw/maxresdefault.jpg)
![Wolfgang Amadeus Mozart - String Quartet No. 19 "Dissonance", K. 465 [With score]](https://i.ytimg.com/vi/kcfDxgfHs64/maxresdefault.jpg)
De persoonlijkste getuigenis
Dmitri Sjostakovitsj koos er voor in Rusland te blijven, in tegenstelling tot bijvoorbeeld zijn collega's Stravinsky en Prokofjev. De prijs daarvoor was een leven dat beheerst werd door angst voor het Sovjetregime. In een van de zwartste episodes in zijn leven, in 1960, componeerde hij in enkele dagen zijn achtste strijkkwartet, als een 'suicide note' doorspekt met zijn muzikale handtekening: D - S - C - H, wat 'D. Sch' betekende en weergegeven werd in de noten D - Es - C - B.
Hij wist dat het nooit door de Partij-censuur heen zou komen, dus ging hij er vanuit dat het nooit uitgevoerd zou worden. Hier wordt het uitgevoerd door het Borodinkwartet, waar Sjostakovitsj veel kwartetten voor schreef, en veel mee samenwerkte.
Voor verdere verdieping
Websites
Een niet al te uitgebreide wikipediapagina met een overzicht van soorten kamermuziek, en de belangrijkste componisten. Zoals meestal biedt de Engelse pagina veel meer informatie.
Voor wie zich meer wil verdiepen in de strijkkwartetten-ensembles is deze beknopte top 10 een handig startpunt.
Nijmeegse Stichting voor Kamermuziek
We kunnen trots zijn op deze Nijmeegse stichting, die al decennia lang internationale ensembles weet te strikken voor hun maandelijkse concerten in de Vereeniging.
Film
Wanneer bij één van de leden van een wereldwijd erkend strijkkwartet de ziekte van Parkinson wordt geconstateerd, is de toekomst voor de groep ineens onzeker. Onderdrukte emoties, concurrerende ego’s en oncontroleerbare passies weten daarbij de druk op de jarenlange samenwerking nog eens op te voeren. In de aanloop naar hun 25-jarige jubileumconcert lopen de gemoederen hoog op. Is hun liefde voor muziek genoeg om de groep bij elkaar houden? Met Beethovens ‘Opus 131’ als inspiratiebron brengt 'A late quartet' een eerbetoon aan de culturele wereld van New York.
Boeken
Vikram Seth - Verwante stemmen
Uitgeverij G.A. van Oorschot B.V., 1999
Een prachtige roman over een liefde tussen een violist en een pianiste, en een boeiende beschrijving van de intense en intieme samenwerking tussen de leden van een strijkkwartet, en hun liefde voor muziek.
Deze link voert meteen naar de winkel, waar ook nog recensies te vinden zijn.
Amsterdam University Press, 2017
Muziekwetenschapper Leo Samama beschrijft in dit boek helder de geschiedenis van het strijkkwartet als compositievorm. Met veel voorbeelden.
Ook hier een link naar de winkel, waar het boek zowel in papieren als in digitale vorm te verkrijgen is.
