Disclaimer
Les 3: Leef met me mee!
Download hier de PDF
van de digitale presentatie
In de opera komen de elementen "muziek" en "verhaal" wel heel dicht bij elkaar. In het langstlopende 3D entertainmentgenre is een lange ontwikkeling te zien in de manier waarop muziek is ingezet om het verhaal, de personages en de emotionele inhoud met zo veel mogelijk expressieve kracht vorm te geven. Bij opera is niet de tekst, maar de muziek de eigenlijke verteller; daarom is de naam van de componist belangrijker dan die van de librettist.
Bekeken fragmenten
Puccini - Tosca (1900)
Dit fragment is een mooie illustratie van de emotionele kracht van opera; de instrumentale begeleiding volgt op briljante wijze de tekst, de dialoog, de emoties, het plot, de richting van de scene.... en dat alles tegelijkertijd.
​
De geliefde van Tosca, de schilder Cavaradossi, is in handen van de politieschurk Scarpia. Om de juiste informatie te krijgen martelt hij Cavarodossi, aan Tosca de keus latend om daar een einde aan te maken door Scarpia te geven wat hij wil (en dat is niet alleen maar informatie).
Een kat-en-muisspel om de macht begint, met als inzet liefde, begeerte en uiteindelijk zelfs de dood.
Monteverdi - L'Orfeo (1607)
Opera avant la lettre; Monteverdi doopte deze eersteling nog 'favola in musica', oftewel: muzikale fabel. Nog zonder de lyrische aria's die we van latere opera's kennen. Enkel recitatief en koren, naar (vermeend) Grieks model.
Wel met een voor die tijd ongehoord groot orkest, met wel 40 instrumentalisten, dat in staat was tot allerlei bruikbare theatrale effecten. Bijzonder was dat Monteverdi meteen al de integratie van tekst, zang, muziek en decor wist te bewerkstelligen die tot op de dag van vandaag de essentie van opera is gebleven.
In deze documentaire vertellen de makers over deze operaproductie. Over de muziek, de vormgeving en de choreografie.
(Geen ondertiteling bij het Engels, enkel Engels ondertiteld wanneer er Frans gesproken wordt).
Madrigalen
De kunstige madrigalen vierden hoogtij in de late renaissance, maar verloren hun expressieve kracht. 'Opera' was persoonlijker en emotioneler, en markeerde daarmee een nieuwe tijd waarin de mens met zijn persoonlijke herkenbare emoties centraal kwam te staan.
​
Madrigalen hadden (natuurlijk) hun oorsprong in Italië, maar ook in Engeland werd het populair. Deze madrigaal van Weelkes is onderdeel van het madrigalenboek 'The Triumphs of Oriana', ter ere van Queen Elisabeth I, Hier gezongen door The King's Singers.
Recitatief en aria
In de loop van de 17de eeuw ontstaat het onderscheid tussen 'recitatief' en 'aria'. Meer over de narratieve functies en de muzikale vorm vind je in de presentatie en in het cursusboekje. In het fragment uit Handels opera 'Semele' hoor je het recitatief na anderhalve minuut overgaan in de aria 'Myself I shall adore'.
In de romantiek, als het genre in handen is van de Italiaanse Verdi en de Duitse Wagner (beiden in 1813 geboren), verwatert het onderscheid tussen recitatief en aria, met als gevolg dat er een veel fijnmaziger mix ontstaat van actie en reflectie.
Rossini - De barbier van Sevilla (1816)
Toen de opera ontstond en lange tijd voornamelijk in handen was van de elite, was de opera meestal gebaseerd op heldenverhalen, mythologie en andere vertellingen die de maatschappelijke status quo bevestigden; we noemen dat nu de opera seria. Toen in de loop van de 18de eeuw 'het volk' meer te zeggen kreeg, en die status quo werd aangevochten, ontstond de opera buffa, waarin de elite belachelijk werd gemaakt en de gewone man een helden- cq schelmenrol had. Aanvankelijk werden deze kortere scenes als 'intermezzi' gespeeld in de pauzes van een opera seria, maar groeide uit tot een zelfstandig genre.
Opera buffa had uiterst typematige personages, ontleend aan de al veel oudere Italiaanse commedia dell'arte, met daarin de zelfingenomen edelman, de domme dokter, de harlekijn, de slimme straatjongen, het door iedereen begeerde kamermeisje, etc.
De theatertrilogie rond barbier Figaro van Beaumarchais (o.a. schrijver, horlogemaker, uitvinder, diplomaat, wapenhandelaar en spion) bedient zich ook van dit soort karakters, en is vanwege de te scherpe maatschappijkritiek ook tijdelijk in de ban gedaan (en de schrijver ervan ging enkele dagen de gevangenis in).
De verhalen zijn door diverse componisten gebruikt voor opera's. De bekendsten zijn Mozarts Le Nozze di Figaro (1786) en Rossini's Il barbiere di Seviglia (1816).
Rossini's meesterwerk is een hoogtepunt in het buffa-genre, en tegelijkertijd ook in het belcantorepertoire, dat veel virtuositeit vraagt van de operazangers en -zangeressen.
​
Hieronder is in 6 coupures de complete opera van Rossini te zien en te beluisteren, Nederlands ondertiteld.
Extra
In een vroegere versie van deze cursus bespraken we ook Mozarts opera Figaro's bruiloft (La Nozze di Figaro). Het is een opera buffa, met alle poespas en verwarring van dien, maar Mozart weet het als geen ander muzikaal reliëf aan de personages te geven, waardoor het ondanks alle dijenkletserij ook veel ontroerende momenten heeft.
Mozart - Le Nozze di Figaro (1786)
Hoewel Mozart nog een helder onderscheid maakte tussen de verschillende onderdelen van een opera, wist hij steeds op meesterlijke wijze tekst en muziek te vervlechten, waarbij solo-, ensemble- en koorzang elkaar naadloos afwisselen, en de muziek voortdurend de handeling voortstuwt. In de komische opera 'Figaro' werd hij daarbij geholpen door het spitse libretto van Lorenzo da Ponte.
De 'rechtbankscene' is een briljante aaneenschakeling van alle elementen die het opera-genre rijk is, en houdt de kijker op het puntje van zijn stoel.
.... voor wie de hele 'Figaro' nog eens wil bekijken:
Nog meer extra
In de vorige versie van deze cursus kwam de opera Tristan und Isolde van Wagner aan bod. Zoals alle opera's een knap staaltje integratie van taal en muziek (Wagner had daar zo zijn eigen ideeën over), maar volgens velen ook een belangrijke mijlpaal in de ontwikkeling naar de moderne muziek. Lees hieronder hoe dat zit.
Wagner - Tristan und Isolde (1865)
Van de opera 'Tristan und Isolde' zou je kunnen zeggen dat daar een startpunt van de atonale muziek ligt. Of beter gezegd: het begin van het einde van de tonale muziek. De spanning tussen de dissonant en het laatste consonante slotakkoord, normaal een kwestie van seconden, wordt tot de abstracte lengte van 4 uren opgerekt, de totale tijdsduur van de opera. Als een muzikale analogie van de onvervulde liefde tussen Tristan en Isolde.
Deze rollen behoren tot de zwaarste van het totale opera-oeuvre, niet in de laatste plaats door de lengte en het feit dat de hoofdpersonen vrijwel voortdurend op het podium staan.
Stephen Fry (Brits schrijver, TV-maker, Apple-fanboy en Wagner-adept) bespreekt in Bayreuth, het episch centrum van de Wagner-wereld, het zogenaamde 'Tristan-akkoord', waar de hele opera op gebaseerd is.
Hieronder is het Tristan-akkoord te zien en te beluisteren.
Luister hier naar de complete ouverture, door het Philharmonia Orchestra o.l.v. Wilhelm Furtwängler.
Richard Strauss - Salome (1905)
Een andere opera die het begin van de moderniteit wist in te luiden was Salome van de Duitse componist Richard Strauss (1864 - 1949).
Het libretto is gebaseerd op de gelijknamige eenakter van Oscar Wilde (1891), dat een psychologische draai gaf aan het bijbelverhaal in Mattheus 14:1-26.
​
Strauss componeerde in het idioom van Wagner, waar hij ook een groot bewonderaar van was. Maar Strauss is van 2 generaties later, en ook dat hoor je in zijn muziek: het ademt nog wel de gevoelszwangere romantiek, maar is door de talrijke dissonanten ook vervreemdend in haar expressie. Daardoor kruipt Strauss nóg dichter op de huid van de tekst; als luisteraar missen we de referentie (en de zekerheid) van de tonaliteit, waardoor je haast overgeleverd bent aan de (muzikale) grillen van de personages. En als dan in de loop van de opera de personages steeds waanzinniger worden, dan is er geen betere muziek om ons als publiek daarin mee te voeren.
De opera Salome werd in het Wenen van het fin-de-siècle geschreven; de romantiek was uitgehold, schoonheid geen universeel leidend begrip meer, Freud liet ons afdalen in de bedenkelijkheden van ons onderbewuste en de gruwelen van de Eerste Wereldoorlog waren niet ver meer weg.
Hoe oud het verhaal ook mag zijn, Salome laat ons die wereld zien.
'Leitmotiven' / leidmotieven
Een andere idee dat (niet alleen) Strauss van Wagner overnam was het gebruik van zogenaamde 'Leitmotiven': een muzikaal gegeven dat een persoon of idee representeert, en steeds op betekenisvolle momenten in de muziek verwerkt wordt. Als een personage opkomt (motief personage), of als het over de liefde gaat (motief liefde), etc. Het kan steeds andere vormen aannemen, afhankelijk van emotionele lading bijvoorbeeld, of ook gespeeld worden als het er helemaal niet over lijkt te gaan, zodat het zich onderbewust in de oren van de luisteraar nestelt. Hier zijn 3 leidmotieven (van de tientallen!) die in Salome vaak te horen zijn.
Leidmotief van Salome
Salome "ik zal jou kussen"
Leidmotief van Jochanaän
Een grappig weetje: Sarah Bernardt
De Frans-Nederlandse actrice Sarah Bernardt (1844 - 1923) deed in de 19de eeuw de harten van het theaterpubliek heftig kloppen met haar legendarische vertolkingen.
En niet alleen van haar publiek, maar ook de schrijvers van die tijd raakten geïnspireerd, en schreven stukken waarin zij vervolgens kon schitteren.
Sarah Bernardt als La Tosca in 1887
Zo schreef de al eerder genoemde Victorien Sardou La Tosca voor haar, en Oscar Wilde wijdde aan haar zijn Salome. Het laatste stuk heeft Bernardt door de censuur nooit kunnen spelen, en Tosca kostte haar haar been. Tijdens een tour door Zuid-Amerika in 1906 beschadigde ze haar rechterknie ernstig toen ze voor de zoveelste keer haar dood tegemoet sprong op het laatst, omdat het matras dat de val moest verzachten niet goed lag. Ze liet het echter niet goed behandelen, waardoor later door bloedvergiftiging haar been geamputeerd moest worden. Dat betekende niet het einde van haar carrière; haast tot haar laatste snik was ze op het podium te vinden.
​
Hieronder een vroege geluidloze registratie van Bernardts verrichtingen op het podium. Het zou zomaar een scene uit La Tosca kunnen zijn.
Voor verdere verdieping
Websites
Nederlandse website met uitgebreide beschrijving van veel opera's, componiste en opvoeringen.
Uitgebreide Engelse website over de geschiedenis van opera, met veel voorbeelden en links naar andere artikelen.
Van Brittannica.
Documenten
Onderstaande documenten zijn allemaal in het Engels.
Opera, a history: milestones and metamorphoses
Opera Classics Library, Burton D. Fisher
Mozart - Le Nozze di Figaro
Opera Classics Library, Burton D. Fisher
Boeken
Dick Disselkoen (e.a.) - Opera
Uitgeverij Sun/Ou, 1993
​
Een levendige beschrijving en analyse van 12 opera's, elk 'als spiegel van hun tijd'. Vanaf de barok tot in de 20ste eeuw. Zeer de moeite waard, helaas alleen nog 2de hands te krijgen.
Programmaboekjes
​
Kennelijk koopt iedereen ze bij ieder bezoek aan De Nederlandse Opera, en wil iedereen er ook weer vanaf. Ik vind het niet erg! Ik koop ze bij antiquariaten voor een paar euro, en heb een hele rij kleurrijke libretti en achtergronden bij een hele hoop opera's. Aan de selectie die hiernaast is afgebeeld is te zien dat ze nog mooi zijn vormgegeven ook.
​
Bij Dekker vd Vegt kosten ze doorgaans €3,95
Wagner - Tristan und Isolde
Opera Mini Guide, Burton D. Fisher
Strauss - Salome
Libretto
